1990 թվականին Մոսկվայում բացվում է առաջին McDonalds ռեստորանը, Կոսովոյում բախումներ են սկսվում սերբերի եւ ալբանացիների միջեւ, Մեծ Բրիտանիան վերականգնում է դիվանագիտական հարաբերությունները Արգենտինայի եւ Իրանի հետ, Ֆուտբոլի աշխարհի առաջնության եզրափակչում Արեւմտյան Գերմանիայի հավաքականը հաղթում է Արգենտինային, ավտովթարից զոհվում է «Կինո» խմբի մենակատար Վիկտոր Ցոյը, Գարրի Կասպարովը պահպանում է շախմատի աշխարհի չեմպիոնի տիտղոսը:

Առաջին առեւտրային բանկը

1990թ. սկզբին Հայաստանում սկսում է գործել առաջին առեւտրային բանկը, որը ԽՍՀՄ միասնական բանկային համակարգում էր:

Բանկի հիմնադիր բաժնետերերն էին Երեւանի քիմռեակտիվների գործարանը, «Տեմպ» ստեղծագործող երիտասարդության գիտատեխնիկական կենտրոնը, «Հայգորգ» արտադրական միավորումը, Երեւանի կահույքի ֆաբրիկան եւ այլ կազմակերպություններ: Բանկն առաջարկում էր արտադրողների հաշիվները սպասարկելու առավել ձեռնտու պայմաններ, վարկեր էր տրամադրելու ինչպես գործարարներին, այնպես էլ քաղաքացիներին:

Ազնավուրի այցը

1990թ. հունվարի 4-ին Երեւան է ժամանում Շառլ Ազնավուրը՝ «Ազնավուրը Հայաստանի համար» բարեգործական ընկերակցության պատվիրակության հետ:

Երգիչը գտնում էր, որ աղետի գոտու վերականգնման աշխատանքներում հիմնականում ուշադրություն է դարձվում քաղաքներին՝ անտեսելով գյուղերը:

Երեւանում՝ Բաբկեն Արարքցյանի տանը, Ազնավուրը հանդիպում է ՀՀՇ վարչության անդամների հետ, քննարկում Հայաստանի խնդիրները: Այնուհետեւ Ազնավուրը մեկնում է Գյումրի, Սպիտակ, Նալբանդ եւ աղետի գոտու բազմաթիվ այլ բնակավայրեր:

Հրաժեշտի ժամանակ Ազնավուրին հարցնում են, թե երբ է հաջորդ անգամ գալու եւ նախատեսում է համերգներ տալ Հայաստանում: «Հարկավ, շուտ-շուտ պիտի գամ: Չեմ երգելու, ուրիշ գործեր կան, չեմ երգելու, մինչեւ չկառուցվի ավերվածը»,- ասել էր նա:

Արտակարգ իրադրության հանրապետական խորհուրդը

1990թ. հունվարի 13-ին Բաքվում սկսվում են հայերի ջարդերը: Շուրջ մեկ շաբաթ՝ մինչեւ հունվարի 20-ը, ադրբեջանական ամբոխը սպանում էր քաղաքում մնացած հայերին, թալանում նրանց ունեցվածքը:

Բաքվի ջարդերը լայն արձագանք են գտնում Հայաստանում. Երեւանում հարյուրհազարավոր մարդիկ փողոց էին դուրս գալիս՝ Հայաստանի եւ միութենական իշխանություններից պահանջելով քայլեր ձեռնարկել վայրագությունը կանգնեցնելու համար:

Հունվարի 14-ից Հայաստան են սկսում հասնել առաջին փախստականները: Նույն օրը ստեղծվում է Արտակարգ իրադրության հանրապետական խորհուրդ՝ ՀԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղար Սուրեն Հարությունյանի եւ օպերատիվ շտաբ՝ ՀԽՍՀ մինիստրների խորհրդի նախագահի տեղակալ Վլադիմիր Մովսիսյանի գլխավորությամբ:

Հեռուստատեսությամբ ելույթ ունենալով՝ Մովսիսյանն ասել էր. «Հայաստանը ճգնաժամային վիճակում է, բայց մենք մեր հայրենակիցներին անպաշտպան չենք թողնի»:

Զոհվում է Մովսես Գորգիսյանը

Իրադրությունը կտրուկ սրվում է նաեւ Նախիջեւանի սահմանին. հունվարի 18-ին ադրբեջանական հրոսակները Երասխի հատվածում սկսում են գնդակոծել Հայաստանի Հանրապետության տարածքը: Հայկական նորաստեղծ ու վատ զինված կամավորական ջոկատները անցնում են պաշտպանության: Հունվարի 19-ին Երասխի մարտերի ժամանակ զոհվում է Մովսես Գորգիսյանը:

1990թ. մարտի սկզբին տեղահանվում են Գետաշենի ենթաշրջանի Կամո եւ Ազատ գյուղի հայ բնակիչները: ՀԽՍՀ ԳԽ նախագահությունը դիմում է ԽՍՀՄ ԳԽ նախագահությանը՝ նշելով, որ երկրի ղեկավարության շրջանում կան ազդեցիկ ուժեր, որոնք ցանկանում են սրել իրադրությունը Անդրկովկասում: «Մենք կանգնած ենք ազգամիջյան պատերազմի շեմին: Այսօր դրա կանխման միակ հնարավորությունը ադրբեջանցիներով հիշյալ գյուղերի բնակեցման անհապաղ դադարեցումն է եւ Գետաշենի ենթաշրջանը Շահումյանին հանձնելը: Հակառակ դեպքում անկանխատեսելի հետեւանքների ողջ պատասխանատվությունն ընկնում է երկրի կենտրոնական իշխանությունների վրա»,- ասված էր ՀԽՍՀ ԳԽ հայտարարության տեքստում:

Պիկետ «Նաիրիտ»-ի մոտ

1990թ. հունվարից «Նաիրիտ» գործարանի մոտ սկսվում է անժամկետ պիկետ, որի մասնակիցները պահանջում էին իրագործել քիմիական արտադրության հսկան փակելու ՀԽՍՀ ԳԽ որոշումը:

1989թ. բնապահպանական սպառնալիքները հաշվի առնելով՝ որոշվել էր դադարեցնել ձեռնարկության աշխատանքը, սակայն որոշումը չէր իրականացվում: Գործարանի շրջափակումը տեւում է մի քանի ամիս:

Մարգարետ Թետչերի այցը

1990թ. հունիսի 10-ին ամուսնու հետ Լենինական է այցելում Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Մարգարետ Թետչերը: Նա պաշտոնական այցով Մոսկվայում էր, որից հետո որոշել էր լինել Հայաստանի աղետի գոտում: Օդանավակայանում բարձրաստիճան հյուրերին դիմավորում է ՀԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղար Վլադիմիր Մովսիսյանը:

Լենինականում Թետչերը մասնակցում է Ջորջ Բայրոնի անվան դպրոցի բացման հանդիսավոր արարողությանը, որը կառուցել էին անգլիացիները: «Մեքենաների շքախմբի ամբողջ ճանապարհին՝ օդանավակայանից մինչեւ դպրոց, տասնյակ հազարավոր լենինականցիներ ջերմորեն ողջունում էին նրան, ալ մեխակներ սփռելով ճանապարհին»,- գրում է «Հայաստանի աշխատավորուհին»:

Բացման արարողության ժամանակ Թետչերն առաջարկում է դպրոցի հիմնադրման տոնը նշել հունվարի 22-ին՝ Ջորջ Բայրոնի ծննդյան օրը:

Լենինականի Ավստրիական թաղամասի բացումը

1990թ. հուլիսին Լենինականում ավարտվում է Ավստրիական թաղամասի կառուցումը, որն իրականացվել էր Ավստրիայի կառավարության միջոցներով:

Բացման արարողությանը ներկա էր Ավստրիայի փոխվարչապետ Իոզեֆ Ռիգլերը, ՀԽՍՀ մինիստրների խորհրդի նախագահ Վլադիմիր Մարգարյանցը:

Մահանում է Սերգեյ Փարաջանովը

1990թ. հուլիսի 20-ին Երեւանում մահանում է ռեժիսոր Սերգեյ Փարաջանովը:

1989 թվականին Թբիլիսիում Փարաջանովի մոտ թոքի քաղցկեղ էին ախտորոշել։ Նույն թվականի աշնանը նրան վիրահատում են Մոսկվայում, սակայն հիվանդությունը հաղթահարել չի հաջողվում: Ընկերների օգնությամբ ռեժիսորը 1990 թվականին բուժումը շարունակում է Փարիզում: 1990 թվականի հուլիսի 17-ին Փարաջանովին տեղափոխում են Երեւան, որտեղ էլ երեք օր անց մահանում է։

Հարությունյանին փոխարինում է Մովսիսյանը

1990թ. ապրիլի 6-ին տեղի է ունենում ՀԿԿ կենտկոմի պլենումը, որը որոշում է բավարարել առաջին քարտուղար Սուրեն Հարությունյանի դիմումը եւ «այլ աշխատանքի անցնելու կապակցությամբ» ազատել զբաղեցրած պաշտոնից։

Պլենումը ՀԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղար է ընտրում Վլադիմիր Մովսիսյանին։

Իեն Գիլանի չորս համերգը

1990 թվականի մայիսին ռոք երաժշտության հայ սիրահարների կյանքում մեծ իրադարձություն է տեղի ունենում: Խորհրդային միությունում շրջագայության շրջանակում Երեւանի մարզահամերգային համալիրում չորս համերգ է տալիս լեգենդար Deep Purple խմբի երգիչ Իեն Գիլանը:



«Մայիսի 17-ից 20-ը Գիլանին ծափահարում էր Հայաստանը: Բեմի ու հանդիսականի միջեւ չկար ոչ մի սահման, համերգի ժամանակ Իենը սեղմում էր երկրպագուների ձեռքերը, ինքնագրեր էր բաժանում եւ այլն:

Կարգուկանոն էին ապահովում միայն բեմի կողքերին կանգնած երկու թիկնապահները: Երկրպագուներն անընդմեջ ձայնարկում էին՝ «Գիլան-Գիլան», մթնոլորտը հիրավի ֆանտաստիկ էր: Առաջին երեկոյի ընթացքում “Ain't No More Cane On The Brazos” երգից առաջ Գիլանն ասաց, որ այն նվիրում է երկրաշարժի անմեղ զոհերին»,- գրում են «Իեն Գիլան. փառքի ճանապարհով» գրքի հեղինակները:

Իեն Գիլանի 1990 թվականի այցելության բոլոր մանրամասները կարդացեք Նորագույն պատմություն [մաս 1]. ինչպես Իեն Գիլանը կոտրեց «երկաթե վարագույրը» հոդվածում:

Բախում խորհրդային բանակի հետ

Մայիսի 27-ին Երեւանի երկաթուղային կայարանում տեղի է ունենում զինված բախում խորհրդային բանակի հետ։ Կայարանում սկսված փոխհրաձգության ժամանակ զոհվում են 6 հայ աշխարհազորայիններ։

Այնուհետեւ բախումները տեղափոխվում են Նուբարաշենի խճուղի, որտեղ մի խումբ ազատամարտիկներ փորձում էին փակել խորհրդային զինվորների մուտքը Երեւան։

Զոհվում է 27 մարդ, մի քանի տասնյակն էլ վիրավորվում են։

Հայոց համազգային շարժման վարչությունը մայիսի 30-ին հանդես է գալիս հայտարարությամբ, որտեղ նշում էր, որ բախումների պատճառը ընտրություններում ժողովրդավարական ուժերի հնարավոր հաղթանակն էր։

«Զորքերի համալրումը խոչընդոտելու նպատակով զինված երիտասարդների մի խումբ փորձում է փակել Նուբարաշեն (Սովետաշեն) – Երեւան խճուղին։ Զրահապատ մեքենաները ճեղքում են շրջափակումը եւ, թափանցելով Էրեբունի թաղամաս, անկանոն կրակ են բացում բնակելի շենքերի վրա, որի հետեւանքով զոհվում է 17 եւ վիրավորվում շուրջ 40 քաղաքացի։ Բախման ընթացքում զոհվում է նաեւ մեկ սպա։ Հայոց համազգային շարժման ղեկավարների եւ աշխարհազորի մի շարք հրամանատարների ներդրած ահռելի ջանքերի գնով հաջողվում է դադարեցնել փոխհրաձգությունը եւ խուսափել ավելի մեծ արյունահեղությունից»,- ասվում է հայտարարության մեջ:

«Ժողովուրդը սարսափահար այս ու այն կողմ էր վազում։ Էրեբունի-Նուբարաշեն ճանապարհը փակել էին Կամազ» ավտոմեքենաները։ Տաքսուց չէի հասցրել իջնել, երբ հրապարակում հայտնվեցին զրահապատ մեքենաները, որոնք անմիջապես սկսեցին կրակել։ Փամփուշտներից մեկն ինձ գետին տապալեց։ 10-15 րոպե պառկած մնացի հրապարակում։ Արյունաքամ էի լինում։ Հետո ինձ տեղափոխեցին հիվանդանոց»,- «Ավանգարդ» թերթին պատմել էր դեպքի ականատեսներից Անդրանիկ Պողոսյանը։

Մայիսի 29-ին Հայաստանում սուգ է հայտարարվում։

Գերագույն խորհրդի նախագահ է ընտրվում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը

1990թ. մայիսի 20-ին անցկացվում են Գերագույն խորհրդի պատգամավորների ընտրությունները, որոնց մասնակցում էին նաեւ ժողովրդավարական ուժերը՝ Հայոց համազգային շարժման գլխավորությամբ։

Հուլիսի 15-ին տեղի է ունենում ընտրությունների երկրորդ փուլը, եւ հուլիսի 20-ին ՀԽՍՀ 12-րդ գումարման Գերագույն խորհուրդը սկսում է իր աշխատանքը։ Օգոստոսի 4-ին Գերագույն խորհրդի նախագահ է ընտրվում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանը։ Նրա առաջին տեղակալ է ընտրվում Բաբկեն Արարքցյանը։

Ընտրվելուց հետո ժողովրդին ուղղված դիմումում Լեւոն Տեր-Պետրոսյանն ասում է.

Օգոստոսի 14-ին Գերագույն խորհուրդը ՀԽՍՀ նախարարների խորհրդի նախագահ է նշանակում Վազգեն Մանուկյանին։

Օգոստոսի 23-ին ՀԽՍՀ գերագույն խորհուրդն ընդունում է Անկախության հռչակագիրը, որը Հայաստանի անկախության հիմնարար ուղենիշն էր։

Як-40 ինքնաթիռի կործանումը

1990 թվականի օգոստոսի 1-ին Լաչինի մոտ Երեւան-Ստեփանակերտ չվերթն իրականացնող Як-40 ինքնաթիռը բախվում է լեռանը եւ կործանվում:

Ավիավթարի զոհ են դառնում 46 հոգի՝ բոլոր ուղեւորներն ու անձնակազմի անդամները:

Հետաքննությունը պարզում է, որ վթարի պատճառը «մարդկային գործոնն» էր՝ անձնակազմի եւ դիսպետչերական ծառայությունների թույլ տված սխալները:

Արտակարգ դրություն եւ ՀԱԲ-ի լուծարումը

1990 թվականի օգոստոսի 29-ին Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն Խորհուրդը ընդունում է «Հայաստանի Հանրապետության ողջ տարածքում արտակարգ դրություն մտցնելու մասին», որում է ասվում է.

«Վերջին շրջանում Հայոց Ազգային Բանակ (ՀԱԲ) ռազմական կազմակերպության արկածախնդիր, հակաօրինական գործողությունների պատճառով խիստ սրվել է իրադրությունը հանրապետությունում, ինչը բնականաբար հանգեցրել է ադրբեջանական կողմի ակտիվացմանը: Նոյեմբերյանում, Ադրբեջանական ԽՍՀ Շահումյանի շրջանում, իսկ այսօր արդեն Գետաշենում տեղի ունեցած դեպքերը, ինչպես նաև Ղազախ-Երևան գազամուղի և Ղազախ-Իջևան երկաթգծի փակումը ուղղակի հետևանք են այդ ազգադավ գործողությունների: Իրադարձությունների զարգացումը ցույց է տալիս, որ Հայոց Ազգային Բանակը ոչ միայն մտադիր չէ դադարեցնել իր վտանգավոր գործունեությունը, այլև գնալով դիմում է ավելի հանդուգն քայլերի:

1990 թվականի օգոստոսի 28-ի լույս 29-ի գիշերը ՀԱԲ-ի զինված ջոկատներն անցել են բացահայտ տեռորիստական գործողությունների: Առանց պետհամարանիշի մեքենայի կողմից վրաերթի է ենթարկվել և ծանր մարմնական վնասվածքներով հիվանդանոց է տեղափոխվել պատգամավոր Ռ. Իշխանյանը: Գնդակոծվել է Երևան քաղաքի 26 կոմիսարների շրջանի բենզակայանը պաշտպանող հասարակական կարգի պահպանության ջոկատը, որի հետևանքով վիրավորվել է 3 մարդ: Միջադեպը պարզաբանելու նպատակով ՀԱԲ-ի շտաբ ժամանած պատվիրակությունը մեքենայից իջնելու պահին գնդակոծվել է ՀԱԲ-ի մարտիկների կողմից: Դրա հետևանքով վիրավորվել են հասարակական կարգի պահպանության ջոկատի անդամ Գ. Միքայելյանը և պատգամավոր Վ. Այվազյանը, որոնք մի քանի ժամ հետո մահացել են:

Ելնելով շարադրված փաստերից և Հայաստանի Հանրապետության պաշտպանության ու քաղաքացիների անվտանգության շահերից՝ Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհուրդը որոշում է.

1. Հանրապետության ողջ տարածքում մտցնել արտակարգ դրություն` սահմանելով պարետային ժամ` ժամը 24-ից մինչև 6-ը:

2. Լուծարքի ենթարկել Հայոց Ազգային Բանակ ռազմական կազմակերպությունը:

3. Կոչ անել ՀԱԲ-ի մարտիկներին մինչև 1990 թվականի օգոստոսի 29-ի ժամը 22-ը հանձնել իրենց ունեցած զենքն ու ռազմամթերքը, զբաղեցրած շենքերը, հափշտակված ռազմական տեխնիկան և տրանսպորտային միջոցները:

4. Սույն որոշման պահանջները կատարող անձինք կազատվեն քրեական պատասխանատվությունից, իսկ չենթարկվողները կձերբակալվեն և կպատժվեն օրենքի ամբողջ խստությամբ:

5. Սույն որոշման իրականացումը դնել Հայաստանի Հանրապետության ներքին գործերի նախարարության և նրան ենթակա ներքին զորքերի ստորաբաժանումների, Հայաստանի Հանրապետության պետական անվտանգության կոմիտեի, ինչպես նաև միլիցիայի կառուցվածքներում ընդգրկված հասարակական կարգի պահպանության ջոկատների վրա:

6. Սույն որոշման իրականացման վերահսկողությունը դնել Հայաստանի Հանրապետության նախարարների խորհրդի վրա:

7. Սույն որոշումը ուժի մեջ է մտնում ընդունման պահից:

Հայաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի նախագահ՝ Լեւոն Տեր-Պետրոսյան»:

Հեղինակներ՝ Միքայել Յալանուզյան, Արա Թադեւոսյան
Ձեւավորումը՝ Աննա Աբրահամյանի, Թամար Դանիելյանի
Էջադրումը՝ Աննա Ալավերդյանի
Նախագծի պրոդյուսեր՝ Արա Թադեւոսյան